İki insanın hayatını birleştirip yeni bir hayata adım atmasına vesile olan evlilik kurumu tarihin her periyodunda kıymetli bir role sahip oldu. Evlilik günümüzde toplumsal ortamlarda bireylerin birbirini tanıyıp mutabakatı üzerine şekillense de bundan 100 yıl evvel durum biraz farklıydı. Bilhassa II. Meşrutiyet periyodu ve Cumhuriyet’in birinci yıllarında uygun bir eş adayı bulmak için gazete ve mecmualara ilan vermek çok fonksiyonel bir formül olarak kullanılıyordu. Evlenmek isteyenler gönüllerinden geçen eş adayından bekledikleri özellikleri bu ilanlar vasıtasıyla duyuruyorlardı. Verilen ilanlarda yer alan tabirler ise hayli dikkat cazipti. Kimisi müstakbel ‘zevc’inin bir saz çalmasını, kimisi ressam olmasına laf etmemesini, kimisi bayanlı erkekli sohbet ortamlarına çekinmeden eşlik edebilmesini, kimisi de çok hoş olmamasını istiyordu.
“Sinnim [yaşım] on dokuz. Kimsesizim. Mahiyye [aylık] iki bin kuruş varidatım [gelirim] var. Mektepliyim. İki ay sonra sekiz yüz kuruş maaşla mektepten çıkacağımdan şerâit-i âtiyye ile izdivaç etmek istiyorum. Sinni on dört-on beş olmalıdır. Rüşdî yahut idadîden ba-şahadetname çıkmış olmalıdır. Musikîye aşina olmalıdır.”
“Sanayi-i nefiseden madûd olan [sayılan] fotoğraf ile iştigal eder on sekiz yaşında bir gencim. Ben kendime münasip ve sinni benden bir yahut iki yaş dûn [küçük] olan bir hanım kız ile teşrik-i hayat etmek dileğindeyim. Şerâitim: Fransızca tekellüm edecek [konuşacak] ve mikdar-ı kâfi edebiyata aşina olacak. (Çünkü mâ-aile Fransızcayı açık surette tekellüm ederiz. Benim özel kabineme girdiği vakit yağlı boya nisvân (kadın) tablolarına bakıp da bilahare kıskançlık etmeyecek. Şayet icap ederse kendisine dahi fotoğraf talim ettiririm. Fotoğraf ile iştigal etmek günâhtır diye benim mesleğime itiraz etmeyecek. İsterse namaz kılar; her cuma gecesi Kuran-ı Azim-üş Şan tilâvet eder [okur]. Ben buna şad olurum.”
‘İhtiyaçtan ötürü başladı’
Peki bu ilanlar evlenmek için ne derecede değerliydi, pek çok kişi neden gazete ve mecmualara ilan verdi? Akademisyen ve muharrir Dr. Elif Mahir Metinsoy bu ilanları periyodun bir muhtaçlığı olarak yorumlamak gerektiğini iletti. Osmanlı’da daha farklı bir toplumsal yapı olduğunu unutmamak gerektiğini belirten Metinsoy, “II. Meşrutiyet’le birlikte bayanla erkeğin bir ortada olduğu ortamlar gittikçe arttı. Lakin görücü metodu evlilik bugüne oranla daha yaygındı. Münasebetiyle bayanla erkeğin birbirini göremediği bir ortamda spesifik olarak isteklerini lisana getirmeleri, kendi dilek ettikleri eş profilini bulmaları da hiç kolay olmadı. Bu tıp evlilik ilanlarının da bir tıp gereksinimden ötürü doğduğunu düşünüyorum” sözlerini kullandı.
‘Savaşta kurşun yarası almış olsun’
Elif Uzman Metinsoy ilanlarla birlikte Osmanlı’da yaygın olan görücü tarzı evlilikten uzaklaşıldığını, bireylerin kendi gereksinimleri doğrultusunda görerek, irtibat kurarak eşlerini seçtiğini ve bu ilanların da yeni oluşan aile nizamı için bir adım olduğunu ekledi.
‘Fransız değil Alman bayanı üzere olmalı’
İlanlarda evlenmek isteyen erkeklerin bir kısmının, düzgün eğitim almış bir bayanla yuva kurma isteğinin yer aldığını tabir eden Dr. Elif Mahir Metinsoy, “Ancak eğitim aldıkları halde Batılı bir bayan üzere değil meskenlerinin yönetimini bilen, güzel çocuk yetiştirebilecek, aile kurabilecek bir tipoloji yaratılmaya çalışıldı. Hatta benim üzerine çalışma yaptığım ‘Türk Kadını’ isimli mecmuada ‘Batılı bayana özenilecekse de özenilecek bayan Fransız bayanı değil de Alman bayanı olmalıdır’ diye bir tabir geçiyor. Zira Almanların daha çalışkan, ailesine düşkün ve çocuklarına bakan bir kadın tipi olduğuna dair birtakım niyetler var” diye konuştu.
Cumhuriyet’in büyük travmalarla kurulduğuna vurgu yapan Dr. Metinsoy, çok fazla insanın dul kaldığına hatta birçok insanın canını, uzvunu, ailesini ve ekonomik gücünü yitirdiğine dikkat çekti. Bu sebeple toplumun bir toparlama içerisinde olduğunu, aile yapısının güçlendirilmek istendiğini, Uygar Kanun’da da amaçlananın bu olduğunu söyledi. “Birden fazla evlilik Osmanlı’da yasak olmamakla birlikte çok yaygın bir uygulama da değildi. Genel olarak buna gücü yetebilenler başvuruyordu. Hasebiyle aslında pratikte çok büyük bir şey değişmiyor. Toplumun savaştan sonra Cumhuriyet ile birlikte toparlanma muhtaçlığı çok fazla” biçiminde konuşan Metinsoy, ilan verenlerin yalnızca eğitimli okuryazar kesim olmadığının da altını çizdi. Elif Yetenekli Metinsoy, evlilik ilanlarının nasıl yorumlanması gerektiğini ise şu sözlerle açıkladı:
“Özellikle Cumhuriyet’in birinci devrinde ve öncesinde evlilik değerli bir kurum. Toplum tarafından bayanları yoksulluktan ve birtakım olumsuz durumlardan hami bir fonksiyonu olduğu, aile kurumunu sağladığı için bir çeşit toplumsal garanti olarak da düşünülüyor. Yalnızca bugünkü üzere romantik kanılarla değil, insanların hayatını garanti altına alabilme açısından evliliği ön plana aldığını düşünüyorum. Zira evlilik erkeklere de birtakım teminatlar sağlıyor. O açıdan buna bir cins moda üzere değil, devrin muhtaçlığına bir cevap olarak bakılmalı.”